تکنولوژى آموزشى و توسعه علمی (1)

تکنولوژى آموزشى و توسعه علمی (قسمت اول)
در تحولات چند دهة اخیر، بویژه در کشورهایى که توانسته اند از نظر علوم در زمرة کشورهاى توسعه یافته محسوب شوند و یا در مرحلة انتقال قرار گیرند، توجه ویژه به تولید علم و بهره بردارى از آن مورد تاکید بوده است.

در سراسر جهان یک تردید عمومى در مورد مطلوب بودن کوتاه مدت و بلند مدت استفاده از تکنولوژى آموزشى در تولید علم وجود دارد. این تردید بصورت تکنوفیلى « دوست داشتن تکنولوژی» وتکنوفوبى « تکنولوژى گریزی» مى باشد. بسیارى از افراد ادعا دارند که اتکاى فزایندة ما به تکنولوژى منجر به تخریب اجتماع مى گردد، و دیگران معتقدند که تکنولوژى جاده اى به سمت جهان رویایى مى باشد. اغلب مردم آن را پذیرفته اند و با ارزش آن مواجه شده اند و آن را نه مخرب و نه رؤیا بافى مى دانند.

هدف این مقاله مرورى بر تاثیر تکنولوژى آموزشى در توسعة علمى است ؛ با توجه به تغییرات روز افزونى که در آموزش رخ مى دهد، مشخصه اصلى و عمدة عصر کنونى ، محوریت یافتن علم و تولید و بکار گیرى آن مى باشد. تلاش براى تولید و توسعة علم با توانمندى و قدرتمندى کشورها در حوضه ها و عرصه هاى مختلف پیوند خورده است. میزان ونحوة بهره مندى از علم از موضوعات و چالش هاى بسیار اساسى دولت محسوب مى شود. بدین سان آیندة کشورها و توسعه یافتگى آن ها با تولید علم و بسط و بهره مندى آن کاملاً مرتبط است و برترى کشورها نسبت به هم، به علم و نتایج و کاربردهاى آن بستگى دارد. تردیدى نیست که به کار گرفتن طرق جدیدتر و بهره مند شدن از فواید تکنولوژى آموزشى و روش هاى نوین بستر مناسبى براى تولید علم و توسعة آن فراهم مى آورد.

در این مقاله پس از اشاره به تعریف تکنولوژى آموزشى و جهت گیرى هاى فعلى آن، شاخص هاى اساسى علم، اهداف تکنولوژى آموزشی، اصول انتخاب رسانه هاى آموزشى و انتقال و توسعه ى تکنولوژى مورد توجه قرار گرفته است.

مقدمه
بى تردید توانمندى و توسعه و استقلال واقعى کشورها نسبت مستقیم با توانایى آن ها در تولید علم و توسعة علمی-تحقیقاتى دارد. در عصر کنونى تولید علم و تحرک علمى با رونق و پیشرفت تکنولوژى نیز کاملاً مرتبط است.

حقیقت این است که تولید و بسط و گسترش علم تاثیر بسیار عمیقى در تمام حوزه هاى اقتصادى ،اجتماعى و فرهنگى کشور دارد. به تعبیر دیگر تولید علم و توسعه علمى به عنوان موتور محرکه ى توسعه همه جانبه و پایدار کشورها نقش عمده ایفا مى کند. تمام کشورها در تلاش براى نیل به خود کفایى علمى و توسعة علم و تحقیقات مى باشند.

تفکر علمى بنیان تولید و توسعة علمى را فراهم مى سازد و فضا را از کم توجهى به علم متحول مى گرداند. تفکر علمى تامل و تدقیق در ضرورت وجود و حضور علم در عرصه ها و حوزه هاى گوناگون حیات بشرى است ، از این طریق مى توان به علل موجده و علل مقومه و مبقیه و غاییدى آن توجه نمود. بحث از تفکر علمى در واقع بحث از هستى شناسى و شناخت شناسى علمى مى باشد و بیشتر در حوزه فلسفه علم محل بحث و بررسى دارد.

از سوى دیگر تدوین سیاست علمى کارآمد و اثر بخش ، مستلزم شناخت ، آگاهى از وضعیّت علمى کشور، میزان تولید آن، ساز و کارهاى لازم براى بهبود و ارتقاى تولید، توسعه علمى و عوامل و معیارهاى موثر از قبیل بالا بردن سطح تکنولوژى آموزشى در بهره گیرى از علم است .

تکنولوژى آموزشى
چند دهه اى بیش نیست که اصطلاح تکنولوژى آموزشى جایى براى خود در فرهنگ تعلیم و تربیت جهان اختصاص داده است. قبل از آن که کاربرد تکنولوژى آموزشى با مفهوم جدید و مترقى آن مطرح شود، برنامه ریزان و معلمان در راه بهبود امر تدریس و محصول نتایج بهتر آموزش از مواد و وسایل آموزشى با مفهوم« سمعى و بصری» آن کمک مى گرفتند.

بنابراین مى توان چنین نتیجه گرفت که کمک هاى این شاخه از تعلیم و تربیّت به کاربرد صرف مواد و وسایل آموزشى خلاصه مى شد . ولى امروزه اصطلاح « تکنولوژى آموزشی» مفهومى مترقى و تکامل یافته را به همراه دارد و زمینة بهره گیرى از آن صرفاً به کاربرد مواد و وسایل آموزشى خلاصه نمى شود ؛ بلکه مفهومى وسیع تر و جدیدتر به همراه دارد.

جیمز براون و همکاران او تکنولوژى آموزشى را چنین تعریف کرده اند:
تکنولوژى آموزشى فراتر از کاربرد و ابزار وسایل است. بدین ترتیب تکنولوژى آموزشى بیشتر از مجموعه ى قسمت هاى مختلف تشکیل دهندة آن است و آن عبارت است از روش منظم طراحی،اجرا و ارزیابى کل فرایند تدریس و یادگیرى با استفاده از هدفهاى بخصوص و بهره گیرى از یافته هاى پژوهشى در روان شناسى و ارتباط انسانى و غیرانسانى به منظور ایجاد یادگیرى موثرتر، عمیق تر و پایدارتر.

با توجه به تعریف فوق دقیقاً روشن مى شود که کاربرد تکنولوژى آموزشى با استفاده از وسایل صرف آموزشى مترادف نیست بلکه در برگیرنده زمینه اى بسیار وسیع است. علاوه بر آن ماهیّت و طبیعت آن چیزى در حد«  راه و روش » تلقى مى شود که منظم نیز هست یعنى روشى است که مبتنى و متکى بر کاربرد « نظریه عمومى سیستم ها » است.

تکنولوژى آموزشى به کجا مى گراید:
با تغییرات روز افزونى که در آموزش رخ مى دهد ، چه آموزش پلیه چه عالى ، چه تکمیلى و ضمن خدمت ، کلیّه اقدامات و فعالیّت هاى آموزشى به سوى تغییر الگو و هم پایى با روند نوین تدریس و یادگیرى پیش مى روند . در دوره فعلى یعنى همان عصر اطلاعات و ارتباطات ، معلمان و فراگیران و مدیران با انبوهى از اطلاعات و رویه ها مواجه مى باشند. کامپیوترها موجب تسهیل دسترسى به اطلاعات ، تجزیه و تحلیل و پردازش اطلاعات شده اند .

بنابراین آموزش و تکنولوژى آموزشى به سمت تغییر الگو و گرایشات زیر پیش مى رود:
۱- آموزش فراگیر محور به جاى آموزش معلم یا محتوا محور
۲- استفاده از تجربیّات یادگیرى انفرادى به جاى تجربیّات سنّتی
۳-  تاکید بر آموزش فرایندهاى یادگیرى به جاى انتقال محتواى درس
۴- تاکید بر آموزش درون گروهى در گروهاى کوچک
۵-  گرایش به کاربرد تکنولوژى رایانه اى
۶- تاکید بر روابط بین فراگیر و گروه فراگیران و معلم
۷- تاکید بر تعامل بین فراگیران و محتوا
۸- تاکید بر مشارکت

طراحى در تکنولوژى آموزشى
طراحى در تکنولوژى آموزشى با استفاده از الگوهایى صورت مى گیرد که همگى بر اساس نظریه عمومى سیستم ها تدوین یافته اند. یکى از این الگوها داراى چهار مرحله به نام هاى

*اهداف
*شرایط
*منابع
*بازده
مى باشد؛ که هر یک از اجزاء مختلفى تشکیل یافته اند. در هستة مرکزى این الگو عنصر فراگیر قرار دارد ، که نشان دهندة توجه به علایق ، استعدادها ودیگر مشخصات فراگیر به عنوان عنصر اصلى تعلیم و تربیت است.

*اهداف

نقش اهداف آموزشى :
مسلماً در رابطه با لزوم تعیین و تدوین اهداف آموزشى دلایل زیادى را مى توان مطرح نمود که در زیر به چند دلیل که داراى اولویت بیشترى هستند اشاره مى کنیم:
۱- مشخص کردن هدف، پیدا کردن مسیر و جهت حرکت را آسان تر مى کند.
۲- نظر به اینکه تعیین و تدوین و یا اضافه کردن محتوى بدون توجه به اهداف جنبة علمى ندارد ، بنابراین وجود اهداف آموزشى راهنماى بسیار خوبى براى این منظور به شمار مى رود.
۳- نظر به این که مواد و وسایل آموزشى مورد استفاده بایستى با توجه به محتوى و شیوه هاى تدریس انتخاب شود، بنابراین مى توان وجود اهداف آموزشى را در انتخاب مواد و وسایل آموزشى دخیل دانست.
۴- نظر به اینکه انتخاب فعالیت آموزشى (تجارب یادگیری) براى فراگیران بایستى با توجه به محتواى مورد تدریس صورت گیرد، بنابراین مى توان ادعا کرد که اهداف آموزشى در این مورد نیز نقش مؤثرى را دارا هستند.

انواع اهداف آموزشی:
اهداف آموزشى را با توجه به معیارهاى مختلفى مورد تقسیم بندى قرار مى دهند که ما در اینجا صرفاً به یکى از آنها که ارتباط با موضوع پیدا مى کند مى پردازیم. در این تقسیم بندى ، ما با سه نوع از اهداف به شرح زیر سرو کار داریم :
۱- اهداف کلی: هر هدف کلى باید یک حالت کلی، مبهم و گنگ را دارا باشد . و معمولاً باید پس از حصول چند هدف جزیى مورد دستیابى قرار گیرد.
۲- اهداف جزیی: اهداف جزیى لازم است داراى حالتى صریح، روشن و واضح باشند.
۳- اهداف رفتاری: اهداف رفتارى داراى سه جزء اساسى رفتار، شرایط و معیار مى باشند.

منشاء اهداف آموزشی
منشاء اهداف آموزشى از دیدگاه مربیان و صاحب نظران مختلف به گونه هاى متفاوتى مورد توجه قرار گرفته است.

اولاً، ویرگى هاى فراگیران مورد نظر، نظیر احتیاجات، علایق و توانایى هاى آنان چیست؟
ثانیاً، جامعه انتظار دارد که چه انسان هایى و باچه ویژگى هایى بازده ى نظام تربیتى را تشکیل دهند؟
ثالثاً، متخصصان موضوعات درسى پرورش چه انسان هایى را مدنظر دارند ؟

طبقه بندى اهداف آموزشی
در این طبقه بندى اهداف آموزشى در سه حیطة شناختی، عاطفى و روانی-حرکتى قرار مى گیرند.
شناختی: در این حیطه اهدافى قرار مى گیرد که محتواى مربوط به آنها عمدتاً جنبه ى نظرى داشته باشد و یادگیرى آن ها مستلزم فعالیت هاى صرف ذهنى و عقلانى است. نظیر محتواى مربوط به دروس ریاضی، تاریخ، ادبیات و نظایر آن ها.

عاطفی: در این حیطه اهدافى قرار دارند که محتواى مربوط به آن ها جنبة ایجاد و یا تغییر نگرش، طرز فکر و به طور کلى ارزش ها را دارد . نظیر دروس مربوط به اخلاق و قسمت هاى عمده اى از

دانش اجتماعی.

روانی-حرکتی: محتواى مربوط به حیطه روانی-حرکتى اختصاص به آموزش مهارت ها را پیدا مى کند.

*تعیین شرایط
در این مرحله الگو داراى سه جزء اساسى مى باشد:
۱- تجارب یادگیری
۲- گروههاى تدریس و یادگیری
۳- شیوه هاى تدریس
*تعیین منابع

سومین مرحله طراحى منظم آموزشى تعیین منابع آموزشى است. در الگوى مورد کاربرد ، منابع شامل سه عنصر به این شرح مى شود:

۱- نیروى انسانى : که در اینجا شخص معلم به عنوان اصلى ترین نیروى انسانى مطرح است و مشخص مى کند که به عنوان یکى از منابع آموزش از کدام نیروى انسانى در جریان آموزش خویش استفاده خواهد کرد.

۲- مواد و وسایل آموزشی: عوامل بى شمارى بر تعیین این گونه مواد و وسایل تاثیر مى گذارد که مهم ترین آنها اهداف رفتارى مورد نظر هستند. در زیر نمونه هایى از تجهیزات (مواد و وسایل) آموزشى و رسانه هاى آموزشى را معرفى مى کنیم:

الف)نمونه هایى از تجهیزات آموزشی
* ترمینالهاى کامپیوتری
* پروژکتور اوپک

* گیرنده هاى تلویزیونی

* پوستر

ب)نمونه هایى از رسانه هاى آموزشی
* برنامه هاى تلویزیونی
* برنامه هاى رادیویی
* مجلات، روزنامه ها
* اسلاید
۳- تعیین فضاى آموزشی: که مى توان گفت در فرم سنتى تنها فضاى آموزشى کلاس درس است یا در نظام مترقى علاوه بر کلاس، کتابخانه، آزمایشگاه؛ زمین هاى ورزشى و… را شامل مى شود.